ეკონომიკური განვითარების პროცესები ინდუსტრიალიზაციამდელ ეპოქაში

რკინის ხანა არის ისტორიის ერთ-ერთი ეპოქა, როდესაც საბრძოლო და სამეურნეო
იარაღის დასამზადებლად ძირითადად რკინა გამოიყენებოდა ·.
რკინის გამოყენება ბრინჯაოს ნაცვლად განპირობებული იყო არა ბრინჯაოსთან მისი
უპირატესობებით (ვინაიდან რკინა ბევრ ნაკლოვანებას ფლობდა ბრინჯაოსთან
შედარებით – იგი ნაკლებად მაგარია (თუმცა ბრინჯაო უფრო მყიფეა), მიდრეკილია
კოროზიისადმი, აქვს დნობის უფრო მაღალი ტემპერატურა და სხვ.), არამედ 
ბუნებაში ის უფრო მეტია, ვიდრე სპილენძი და კალა.
ადრეული რკინის ხანა გრძელდებოდა ძვ. წ. I ათასწლეულიდან ჩ. წ. V საუკუნემდე
(ძველი მსოფლიო),  გვიანდელი კი – VI სდაუკუნიდან ინდუსტრიულ
რევოლუციამდე. რკინის ხანა ემთხვევა პირველყოფილი თემური წყობილების
რღვევასა და სახელმწიფოების წარმოშობას. იქმნება მამულები და ეროვნებები.
მნიშვნელოვანი ცვლილებები ხდება ეკონომიკაში: შედარებით იაფი რკინის
იარაღები (სახნისი, გუთანი, ნამგალი, ცელი) უფრო მწარმოებლურია. მათი
მეშვეობით ხდება: ახალი მიწების სწრაფი ათვისება სახნავად, რითაც
ფართოვდებოდა მიწათმოქმედება ტყიან ადგილებში;  ხელოსნობის განვითარების
დაჩქარება (მეტალურგია, მეჭურჭლეობა, მშენებლობა, ხის დამუშავება და სხვ.); 
სპეციალიზაციის გაღრმავება (მაგალითად მეტალურგიაში: შავი და ფერადი
მეტალურგია, სამჭედლო საქმე, იარაღის წარმოება, საიუველირო ხელოვნება და
სხვ.); სარწყავი სისტემის განვითარება; სპილენძის მადნის მოპოვების გაიოლება;
შემტევითი და თავდაცვითი შეიარაღების, ცხენების აღკაზმულობის სრულყოფა;
ტრანსპორტის განვითარება, რამაც გააძლიერა სავაჭრო ურთიერთობები და
სამონეტო საქმიანობა.
ამ პერიოდში შეიქმნა მეცნიერების, ტექნიკის, ლიტერატურის, კულტურის,
ხელოვნების შესანიშნავი ნიმუშები (ითვლება, რომ მეცნიერება ჩაისახა ძველ
საბერძნეთში VI საუკუნეში ჩვენს წელთაღრიცხვამდე). თანდათან ჩნდებიან
ადამიანები, რომლებიც დაკავებულნი არიან ახალი ცოდნის შექმნით – მეცნიერები.
ვითარდება დამწერლობა, წარმოიშვა ბიბლიოთეკები. ძვ. წ. V-IV საუკუნეებში
ცხოვრობდნენ დიდი მოაზროვნეები:  სოკრატე (469-399 ძვ. წ.), პლატონი (428-347
ძვ. წ.), არისტოტელე (384-322 ძვ. წ.). დემოკრიტი (460-370). ძვ.წ. III საუკუნის
დასაწყისში შეიქმნა პირველი სამეცნიერო-კვლევითი დაწესებულება – მუსეიონი,
რომელიც მოიცავდა ლაბორატორიებს ექსპერიმენტებისათვის, ბოტანიკურ და
ზოოლოგიურ ბაღს, დიდ ბიბლიოთეკას. აქ მუშაობდნენ გამოჩენილი მეცნიერები
ევკლიდე, ეპიკურე, არქიმედე და სხვ. ძვ.წ. III საუკუნეში დაიწყო გრანდიოზული
თავდაცვითი ნაგებობისა და უდიდესი არქიტექტურული ძეგლის, ჩინეთის დიდი

კედლის, აშენება, რომლის სიგრძეა – 8 851,9 კმ (სხვა მონაცემებით, კედლის სიგრძე
21 196 კმ. ყოფილა); სიმაღლე – 7,5 მ, ქონგურებით – 9 მ; სისქე – 6,5 მ · .
ძვ. წ. I საუკუნესა და ჩვ. წ. V საუკუნეებში მეცნიერება, განათლება და ტექნიკა
კიდევ უფრო  განვითარდა. გამოგონებული იქნა: დიოპტრი –  თანამედროვე
თეოდოლიტის პროტოტიპი; ოდომეტრი – მანძილის გასაზომი მოწყობილობა;
ეოლიპილი – რეაქტიული ორთქლის ტურბინის პროტოტიპი; თვითდამტენი
სწრაფმსროლელი არბალეტი; სახანძრო ტუმბო, ავტომატური და პროგრამული
მოწყობილობები და სხვ. დიდი განვითარება ჰპოვა მშენებლობამ.  მოხდა
სამრეწველო წესით რკინის, სპილენძის, ტყვიის, ვერცხლისა და ოქროს მიღება;
განხორციელდა ფოლადის ჩამოსხმა; განვითარდა მინამბერი ტექნიკა; საფუძველი
ჩაეყარა ქიმიას, განხორციელდა ლითონთა შენადნობის მიღება, ათვისებული იქნა
საგანთა ღებვის ტექნიკა; ქალაქებში ამაღლდა კეთილმოწყობისა და კომფორტის
დონე: გაიმართა წყალმომარაგების სისტემა და კანალ;იზაცია; აშენდა ტაძრები,
ეკლესიები, თეატრები, აბანოები და ა. შ; აშენდა ისეთი გრანდიოზული ნაგებობები
როგორიცაა: ძველი ეგვიპტის პირამიდები (ძვ. წ. III ათასწლეული), ბაბილონის
"დაკიდული ბაღები" (ძვ. წ. VII საუკუნე), “მავზოლეუმი ჰალიკარნასში” (ძვ. წ. IV
საუკუნის შუა რიცხვები), “არტემიდას ტაძარი” ეფესოში (ძვ. წ. 550), “როდოსის
კოლოსი” (ძვ. წ. 292 – 280), “ზევსის ქანდაკება” ოლიმპიაში (ძვ. წ. 430) ძვ.წ.),
“შუქურა” ალექსანდრიის კუნძულ ფაროსზე (ძვ. წ. III საუკუნე).
ანტიკურ პერიოდში ასევე დიდი განვითარება ჰპოვა სამხედრო ტექნიკამ,
განსაკუთრებით სასროლმა მანქანება (გამოგონებული იქნს ძვ, წ. VII საუკუნეში).
განსაკუთრებით სრულყოფილი იყო დაფენილი  ტრაექტორიის სასროლი მანქანა –
კატაპულტები, მორიელები, ონარები და სხვა; სამხედრო ტექნიკა კერძოდ,
ტარანები  და მრავალსართულიანი მოძრავი კოშკები – ჰელეპოლები. განვითარდა
გემთმშენებლობა.
ინდოეთში VI საუკუნეში შეიქმნა თვლის ათობითი სისტემა. 100 წლის შემდეგ
შემოღებული იქნა უარყოფითი რიცხვები და „0“. IX საუკუნეში საფუძველი ჩაეყრა
ალგებრას. X საუკუნის ბოლოსა და XI საუკუნის დასაწყისში საფუძველი ჩაეყარა
ოპტიკას. შემდეგ წლებში განვითარდა ასტრონომია. 1428 წელს აგებული იქნა
ობსერვატორია მის ძირითად ინსტრუმენტს წარმოადგენდა გრანდიოზული
გონიომეტრი  – სექსტანტი.
X-XII საუკუნეებში ევროპაში გამოჩნდა წყლისა და ქარის წისქვილები, მექანიკური
საათი, შენდება მსხვილი ჰიდროტექნიკური ნაგებობები, ვითარდება
ქალაქმშენებლობა, გამთმშენებლობა. დაარსდა უნივერსიტეტები

რენესანსი დაიწყო ანტიკურ ხანაში მიღწევათა აღორძინებით მეცნიერებისა და
ხელოვნების ყველა სფეროში: განვითარდა მედიცინა. რეალური გახდა ადამიანის
სხეულის აღნაგობის შესახებ შეხედულება, შემოღებულ იქნა ტელესკოპური
დაკვირვება, დაიხვეწა მკურნალობის მეთოდები; ფიზიკაში შემოტანილ იქნა ძალის,
ძალის მომენტის, ხახუნის კოეფიციენტის ცნებები; წარმოიშვა მსოფლმხედველობის
ახალი ჰელიოცენტრული მოდელი, უარყოფილ იქნა რა გეოცენტრული მოდელი, რომ
პლანეტები ბრუნავენ მზისა  და თავიანთი ღერძის გარშემო, რომ მთვარე არ არს
დამოუკიდებელი პლანეტა და იგი ბრუნავს დედამიწის გარშემო. დედამიწის მზის
გარშემო ბრუნვის პერიოდი არის ერთი წელიწადი, ხოლო ღერძის გარშემო  – ერთი
დღე-ღამე; ჯერ გამოგონებული იქნა ჭოგრი, მის საფუძველზე კი – ტელესკოპი,
რამაც კიდევ უფრო გააფართოვა შეხედულება სამყაროს აგებულების შესახებ.
XVII საუკუნეში შეიქმნა: კლასიკური მექანიკა;  ანალიზური გეომეტრიის
საფუძვლები;  მოძრაობის რაოდენობის შენახვის კანონი; გიდრავლიკისა და
ჰიდრომეტრიის, ასევე ატმოსფერული წნევის თეორია; ფიზიკური ქანქარის რხევის
კანონები;  სინათლის ტალღური თეორია; შეწავლილ იქნა: სხეულის ვარდენა, მისი
მოძრაობა დახრილ სიბრტყეზე; ქანქარის სიმის რხევები; გაზომილ იქნა: ბგერის
სიჩქარე ჰაერში; შემოღებულ იქნა კოორდინატთა სისტემა;  განვითარდა სხეულთა
ატომური აგებულების შეხედულება და ატომთა შეერთებით მიღებულ მასას
მოლეკულა ეწოდა; გამოგონებულ იქნა ვერცხლისწყლის ბარომეტრი; ჩამოყალიბდა
კლასიკური ფიზიკა. აღმოჩენილი იქნა მსოფლიო მიზიდულობის ნიუტონის კანომი
და და ბოილ-მარიოტის კანონები; შემოტანილი იქნა ისეთი ცნებები, როგორიცაა:
მასა, სიმკვრივე, მოძრაობის რაოდენობა, ძალა, უჯრედი;  გამოვლენილი იქნა
სინათლის დისპერსია, ქრომატული აბერაცია, დიფრაქცია და ინტერფერენცია;
შეიქმნა სინათლის კორპუსკუოლარული და ტალღური თეორია და სხვ.; გაჩნდა
მიკროსკოპი და ტელესკოპი; საფუძველი ჩაეყარა მაგნიტიზმსა და ელექტრობას;
გამოგონებულ იქნა ქაღალდი, ცეცხლსასროლი იარაღი, დენთი, კომპასი და გემები,
რომელთაც შეეძლოთ გადაეცურათ მთელი ოკეანე; დაიწყო წიგნის ბეჭდვა (XV);
გაიზარდა კავშირი და ურთიერთგავლენა საზოგადოებას, ცოდნასა და ტექნიკას
შორის. დაარსდა სამეცნიერო ჟურნალები, აკადემიები, საზოგადოებები (მაგ.
ლონდონის სამეფო საზოგადოება (1662), პარიზის მეცნიერებათა აკადემია (1666)).
XVIII საუკუნის დასაწყისამდე ეკონომიკაში წარმოება ეფუძნებოდა ხელოსანთა
გილდიებს. შემდეგ დამკვიდრდა მანუფაქტორული წარმოება, რომელმაც გაზარდა
მწარმოებლურობა. მანუფაქტორული წარმოება ეფუძნებოდა ცხოველის, წყლისა და
ქარის ენერგიის გამოყენებას, ამდენად ეფექტიანობის ასამაღლებლად საჭირო იყო
ენერგიის ახალი სახეობის გამოყენება, რის საშუალკებასაც იძლეოდა მიღწევები
მეცნიერებასა და ტექნიკაში. დაიწყო ორთქლის მანქანათა გამოგონების მთელი

სერია.  განვითარდა მეტალურგია, ამას ხელი შეუწყო ბრძმედებში ხის ნახშირის
შეცვლამ ქვანახშირის კოქსით   ფოლადის მისაღებად (1709). ორთქლის მანქანა
შეიქმნა 1782 წელს, რომელის სრულყოფა მოხადა 1788 წელს. ეს მაუწყებელი იყო
ინდუსტრიული ანუ სამრეწველო რევოლუციის. დაიწყო ხელით შრომიდან
გადასვლა მანქანურზე, მანუფაქტურული წარმოებიდან – ფაბრიკულზე, აგრარული
ეკონომიკიდან ინდუსტრიულზე [История…2017].
ინდუსტრიულ რევოლუციამდე მოხდა ინდუსტრიული რევოლუციის წინამორბედი
ე.წ. „აგრარული რევოლუცია“, რომელმაც შეცვალა არამხოლოდ წარმოების წესი,
არამედ საზოგადეობის სტრუქტურაც, წარმოშვა ახალი, ინდუსტრიული
საზოგადოებისთვის შესაფერისი სოციალური ჯგუფები მეწარმეთა და
დაქირევებული მუშახელის ფართო მასის სახით.
ჯერ კიდევ XVI-XVII საუკუნეებში განსაკუთრებით ინტენსიურად განვითარებულმა
ე. წ. „შემოღობვათა“, მემამულეების მიერ გლეხობის სათემო მიწების მისაკუთრების
პროცესმა, რომელიც XVIII საუკუნეში უკვე პარლმანეტის სათანადო აქტებით, ანუ
კანონით იყო დამტკიცებული (ინგლისში), გლეხების პაუპერიზაიცია გამოიწვია.
უმიწაწყლოდ და შესაბამისად, საარესბო წყაროს გარეშე დარჩენილი გლეხობის ეს
მასა იძულებული გახდა მრეწველობაში დასაქმებულიყო.
რკინის ხანა მთავრდება ფოლადისა და თუჯის წარმოებით. რკინის ხანის
დასასრულთან დაკავშირებით არსებობს სხვადასხვა შეხედულება. ერთნი თვლიან,
რომ ის გაგრძელდა სამრეწველო რევოლუციამდე, სხვას კი მიაჩნია რომ ის დღესაც
გრძელდება, ვინაიდან ფოლადი და თუჯი წარმოადგენს ერთ-ერთ ძირითად
თანამედროვე კონსტრუქციულ მასალებს.
მიგვაჩნია, რომ სიმართლეს შეესაბამება პირველი შეხედულება, ვინაიდან
სამრეწველო რევოლუციის შემდეგ იწყება სხვა პროცესები, რომლებმაც მიგვიყვანა
არა ერთ თვესებრივ ცვლილებასთან, რომელთა მეშვეობითაც განუზომლად
გაიზარდა ადამიამთა შესაძლებლობები მათი საქმიანობის ნებისმიერ სფეროში.
მაშასადამე რკინის ხანით მთავრდება ინდუსტიალიზაციამდელი პერიოდი. რკინის
ხანის შემდეგ ეპოქები განსხვავდება არა გამოყენებული მასალების მიხედვით,
არამედ თვისებრივი ცვლილებებით ეკონომიკაში და საზოგადოებაში.
პერიოდი 1750 წლიდან 1850 წლამდე არის პერიოდი, როდესაც  ცვლილებებმა
მიწათმოქმედებაში, მრეწველობაში, სამთო მრეწველობაში, ტრანსპორტსა და
ტექნოლოგიებში ღრმა ეფექტი მოახდინა საზოგადოებაზე, ეკონომიკაზე და
კულტურაზე. განხორციელდა "ინდუსტრიული" ანუ "სამრეწველო რევოლუცია".
დაიწყო „ინდუსტრიალიზაციის პროცესი“, რასაც მოჰყვა ჯერ  „ინდუსტრიული

საზოგადოების“, ხოლო შემდეგ განვითარებულ ქვეყნებში “პოსტინდუსტრიული
საზოგადოების” ჩამოყალიბება, მაღალგანვითარებული ინოვაციური ეკონომიკით.
ტერმინით, "ინდუსტრიული" ანუ "სამრეწველო რევოლუცია" აღინიშნება
უმნიშვნელოვანესი გარდატეხა კაცობრიობის ისტორიაში, რომელმაც დასაბამი მისცა
ცხოვრების სრულიად ახალ წესს და, შესაბამისად, ახალ “ინდუსტრიულ
ეპოქას”. თუკი “ინდუსტრიული რევოლუცია” ახალი დროის ზოგადსაკაცობრიო
მნიშვნელობის პროცესს აღნიშნავს, ტერმინი „ინდუსტრიალიზაცია“ უფრო
ეკონომიკურ და ტექნიკურ „მოდერნიზაციას“ გულისხმობს. 

წყარო – Abesadze R. Economic development processes in the pre-industrial era.
“Ekonomisti”, 2020. № 3