ეროვნული ინოვაციური სისტემის ტრანსფორმაციის თავისებურებანი მსოფლიოს ზოგიერთ მოწინავე ქვეყანაში

ფინეთის მრეწველობამ 60-80-იანი წლების პერიოდში შეძლო დიდი მოცულობის დამატებული ღირებულების მქონე საქონლის წარმოებაზე გადასვლა სახელმწიფო და კერძო სექტორების ინტენსიური პარტნიორობის წყალობით. მიუხედავად იმისა, რომ ინოვაციური საქმიანობა ფინეთის ეკონომიკას გათავისებული ჰქონდა მისი განვითარების მრავალი წლის განმავლობაში, შეიძლება იმის მტკიცება, რომ სწორედ 1980-იანი წლების ბოლოდან გახდა ინოვაციები ქვეყნის ეკონომიკური ზრდის მთავარ მამოძრავებელ ძალად და საგარეო ბაზრებზე გასვლის საფუძვლად: თუ უფრო ადრე ინოვაციური პროცესის გამოცალკევება საწარმოო პროცესისაგან არ შეიძლებოდა, ხსენებული პერიოდისათვის ქვეყანაში ჩამოყალიბდა დამოუკიდებელი, უპირატესად ექსპორტზე ორიენტირებული, ეკონომიკის მეცნიერებატევადი ინოვაციური სექტორი. ის ფორმირდებოდა შემდეგი ორგანიზაციების მეშვეობით: მეცნიერებისა და ტექნოლოგიების სფეროში პოლიტიკის ფინეთის საბჭო პრემიერ-მინისტრის ხელმძღვანელობით, დასაქმების და ეკონომიკის სამინისტრო, განათლების სამინისტრო, ტექნოლოგიების და ინოვაციების განვითარების დაფინანსების ფინური სააგენტო Tekes-ი, ფინეთის ტექნიკური კვლევების ცენტრი ВТТ, ექსპორტის ხელშემწყობი ორგანიზაცია Finpro, სახელმწიფო ფონდი Finvera, ინოვაციების ეროვნული ფონდი Sitra, სხვა სამინისტროები და უწყებები, სამრეწველო კომპანიები, ტექნოლოგიური და პოლიტექნიკური უმაღლესი სასწავლო დაწესებულებები. ფინეთის ინოვაციური ინფრასტრუქტურის საკვენძო ელემენტებს, რომლებიც უშუალოდ ახდენენ სახელმწიფო ინოვაციური პოლიტიკის და ინოვაციური საქმიანობის რეალიზაციას, წარმოადგენენ ფინეთის ტექნოპარკები.
ტექნოლოგიებისა და ინოვაციების დაფინანსების ფინური სააგენტო “Tekes” (შექმნილია 1983 წელს ვაჭრობისა და მრეწველობის სამინისტროს მიერ) ყოველწლიურად გამოყოფს სახსრებს 60%-ზე მეტ ფინეთში შემოთავაზებული პროექტისათვის (უმეტეს ნაწილს _ პროექტებისათვის კერძო სექტორში, უმცირესს _ სახელმწიფო სექტორში). პროექტების უმეტესობის ინვესტირება ხდება კერძო სექტორის მიერ მათი თანადაფინანსებით (აქვე ცნობისათვის აღვნიშვნავთ, რომ ფინეთში მკსსშ-ზე ხარჯების უმეტესი ნაწილი ხორციელდება კერძო კაპიტალის მიერ. ასე მაგალითად, 2010 წელს მკსსშ-ზე საერთო დანახარჯებმა შეადგინა მშპ-ის 3,7%, ამ დანახარჯებში კერძო სექტორის წილი იყო 74,6%, ხოლო სახელმწიფო სექტორის _ 25,4%). სააგენტო ახდენს რიგი პროგრამის რეალიზაციას, რომელთა ჩარჩოებში მცირე ინოვაციურ საწარმოებს აწვდის შემდეგ სერვისებს: დაფინანსება (პროექტის რეალიზაციაზე გაწეული დანახარჯების ანაზღაურება დამტკიცებული ნორმატივების ჩარჩოებში); ექსპერტიზა; მეცნიერების, ტექნოლოგიებისა და ინოვაციების სტრატეგიული ცენტრების განვითარება; საერთაშორისო კოოპერაცია; ინფორმაციული მხარდაჭერა. მზარდი საწარმოებისათვის Tekes-ი სთავაზობს ბიზნეს-დამაჩქარებლების მომსახურებას, ძირითადად კერძო კომპანიების სახით, რომლებიც საინვესტიციო რესურსებსა და ბიზნესპარტნიორების ქსელებზე ხელმისაწვდომას უზრუნველყოფენ. ფინური ბიზნესდამაჩქარებლების თავისებურება იმაში მდგომარეობს, რომ ისინი გამოდიან სტარტაპ კომპანიების არა კონკურენტებად, არამედ ინვესტორებად, და, მაშასადამე, კომერციულად არიან დაინტერესებული მათ ეფექტიან ფუნქციონირებაში.
ინოვაციების ფინური ფონდი Sitra (ფინეთის პარლამენტთან არსებული დამოუკიდებელი საზოგადოებრივი ფონდი) შექმნილი იყო ჯერ კიდევ 1967 წელს. კერძოდ, ფონდის რეკომენდაციების საფუძველზე აწყობილი იყო ტექნოლოგიების და ინოვაციების დაფინანსების ფინური სააგენტოს Tekes-ის საქმიანობა, დანერგილი იყო პერსპექტიული ტექნოლოგიური შემუშავებების კომერციონალიზაციის სასტარტო დაფინანსების სისტემა, შექმნილი იყო მკსსშ-ის ვენჩურული დაფინანსებისა და ინოვაციურ საქმიანობაში კერძო სახსრების მოზიდვის სისტემა. ამის გარდა, შექმნილია ბიზნეს-ინკუბატორების ბაზაზე განვითარებადი საწარმოების მხარდაჭერის სისტემა. ფონდი «შიტრა» უზრუნველყოფს საფინანსო და კონსალტინგურ მხარდაჭერას ინოვაციური კომპანიებისათვის საწყის და ზრდის სტადიებზე რიგი მიმართულებების მიხედვით: ბიოეკონომიკა, ენერგეტიკა, ელექტრონული და ელექტროტექნიკური მრეწველობა, მანქანათმშენებლობა და ლითონდამუშავება, ხე-ტყის მრეწველობის კომპლექსი, კვების დარგი და სხვა. ფონდი შიტრა ფინეთსა და ევროპაში ვენჩურული საპარტნიორო ქსელების ინტეგრატორს წარმოადგენს, უზრუნველყოფს რა ინოვაციური კომპანიების დაშვებას ვენჩურულ საფინანსო რესურსებზე.
ფინეთის ტექნიკური კვლევების სახელმწიფო ცენტრი ВТТ ქვეყანაში წამყვანი სამეცნიერო-კვლევითი ცენტრია, წარმოადგენს არაკომერციულ ორგანიზაციას, არის ფინური ინოვაციური სისტემის ნაწილი და მოქმედებს ფინეთის დასაქმებისა და ეკონომიკის სამინისტროს ეგიდით. ВТТ დაფუძნებული იყო 1942 წლის იანვარში და ამჟამად აერთიანებს დაახლოებით 2700 მეცნიერს და სპეციალისტს ქვეყნის 10 ქალაქში. ВТТ-ის ბიუჯეტი 2009-2014 წლებში სტაბილურად იმყოფებოდა დაახლოებით 280 ევროს დონეზე. მასში სახელმწიფო დაფინანსების წილი დაახლოებით 90 მლნ ევროა.
ფინეთის აკადემია იმყოფება ფინეთის განათლების სამინისტროს ადმინისტრაციულ სტრუქტურაში და ისევე, როგორც Tekes-ს, თავის შემადგენლობაში არა აქვს სამეცნიერო-კვლევითი ქვედანაყოფები. სამეცნიერო-კვლევითი სამუშაოების დაფინანსებამ ფინეთის აკადემიის ხაზით 2013 წელს შეადგინა 324 ევრო და განაწილდა შემდეგნაირად:^ უნივერსიტეტები _ 80%-ზე მეტი; სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტები _ დაახლოებით 10%; უცხოური ორგანიზაციები _ 8%-ზე მეტი. დაფინანსების ასეთი მოცულობა უზრუნველყოფს დაახლოებით 8000 სპეციალისტის მუშაობას უნივერსიტეტებსა და კვლევით ცენტრებში.
ფინეთის ინოვაციური სისტემის სხვა წამყვან მონაწილეებს წარმოადგენენ: ვენჩურული დაფინანსების სახელმწიფო ფონდი Finvera, რომელიც შექმნილია, უპირველეს ყოვლისა, მცირე და საშუალო ბიზნესის საწარმოების სარისკო დაფინანსების (ძირითადად სესხები და გარანტიები) უზრუნველსაყოფად, მათი საერთაშორისო და საექსპორტო საქმიანობის განვითარებისათვის, ასევე, საექსპორტო ოპერაციებისა და საზღვარგარეთ ინოვაციური საქმიანობისაგან შესაძლო დანაკარგთა რისკების დასაფარად; ფინური ექსპორტის ხელშეწყობის ასოციაცია Finpro, რომლის ამოცანაა ფინური პროდუქციის წინ წაწევა და საერთაშორისო ბაზრებზე ფინური საწარმოების გასვლის ხელშეწყობა.
ფინეთის ტექნოლოგიური შემუშავებების კომერციალიზაციის სისტემაში მნიშვნელოვან როლს თამაშობს ტექნოპარკები, რომლებიც წარმოადგენენ ქვეყნის ინოვაციური ინფრასტრუქტურის ერთ-ერთ ძირითად ელემენტს და ხელს უწყობენ თანამშრომლობის გაღრმავებას სახელმწიფო კვლევით ცენტრებს, უნივერსიტეტებსა და საწარმოებს შორის. ფინეთის ტექნოპარკების უმეტესობის თავისებურებას წარმოადგენს მათი უპირატესად მსხვილი ზომები ტერიტორიებისა და მომსახურებადი კომპანიების რაოდენობის მიხედვით, ასევე _ ქსელური სტრუქტურა. ქსელური სტრუქტურა გულისხმობს პარკების ტერიტორიაზე მოქმედი უფრო მცირე მასშტაბების ინოვაციური ინფრასტრუქტურის არსებობას, რომლებიც წარმოადგენენ პარკის არენდატორებს და მუშაობენ კიდევ უფრო მცირე კომპანიების მოზიდვით. უკანასკნელნი ეწევიან სერვისულ მომსახურებას აუტსორტინგული პირობების მიხედვით. ამჟამად ფინეთში მოქმედებს 22 ტექნოპარკი, რომელიც შექმნილია ხელისუფლების მუნიციპალური ორგანოების მიერ 20 უნივერსიტეტისა და პოლიტექნიკური უმაღლესი სასწავლო დაწესებულებების ბაზაზე. ინსტიტუციურ დონეზე ფინეთში სამრეწველო პარკების, ტექნოპარკების და კლასტერების განვითარების კოორდინაციას ახორციელებს ასოციაცია Tekel-ი (სრული სახელწოდებაა “ფინეთის სამეცნიერო პარკების ასოციაცია”). ეს ასოციაცია კურირებს 1700-ზე მეტი ინოვაციური კომპანიის საქმიანობას, რომლებშიც მუშაობს 37000 მეტი სპეციალისტი და მეცნიერი.
ფინეთის ინოვაციური სისტემა გარკვეულ პერიოდამდე ძალიან კარგად მუშაობდა. მაგრამ დაახლოებით 2008 წლიდან ამ ქვეყნის ინოვაციურ სისტემაში, კრიზისის გამო, დაიწყო შეფერხებები და ამ დროიდან იგი უკვე ვეღარ უზრუნველყოფდა ეკონომიკური ზრდის მხარდაჭერას. ქვეყნის მშპ-ს დონე დღევანდელ პერიოდამდე რჩება უფრო დაბალი კრიზისის წინა 2008 წლის დონესთან შედარებით, ამასთან “ფინეთის ექსპორტში მაღალი დამატებული ღირებულების მქონე საქონლის წილი შემცირდა 23%-დან 2000 წელს 10%-მდე 2010 წელს, და 7%-მდე 2015 წელს. სტრუქტურული ცვლილებები ფინურ ექსპორტში ისეთი მკვეთრი და სწრაფი აღმოჩნდა, რომ ამას არ გააჩნია საერთაშორისო პარალელები”. ჯერ კიდევ 2015 წელს ფინეთის ხელმძღვანელ წრეებში მოხდა ქვეყნის ინოვაციური სისტემის ცუდი მუშაობის ფაქტის კონსტატაცია, 2016 წელს კი ფინეთის მთავრობამ ეკონომიკური თანამშრომლობის და განვითარების ორგანიზაციის (ეთგო) ექსპერტებს შეუკვეთა გამოკვლევა ქვეყნის ინოვაციური სისტემის მდგომარეობის შეფასებისა და მისი შემდგომი განვითარებისათვის რეკომენდაციების შემუშავების მიზნით.
ეთგო-ს ექსპერტების შუალედური მოხსენების თანახმად ფინეთი ისევ მიეკუთვნება მსოფლიოს წამყვანი “კვლევითი ერების” ჯგუფს, მიუხედავად იმისა, რომ ლიდერის პოზიციები დაკარგა. 2000-2011 წწ (2006-2007 წწ გამოკლებით) მშპ-ში მკსსშ-ზე დანახარჯების წილის მიხედვით ფინეთს ეკავა მეორე ადგილი ეთგო-ში ისრაელის შემდეგ (მაქსიმალური მნიშვნელობა მიღწეული იყო 2009 წელს და შეადგინა 3,749%), მაგრამ 2015 წლისათვის დაეშვა მეშვიდე ადგილზე (2,9%), დაუთმო რა სამხრეთ კორეას, იაპონიას, შვედეთს, ავსტრიას და დანიას.
ამასთან ერთად, ეთგო-ს ექსპერტებმა შუალედურ მოხსენებაში ყურადღება გაამახვილეს ფინეთის ინოვაციური სისტემის თანამედროვე მოდელის ნაკლოვანებებზე და ჩამოაყალიბეს რეკომენდაციები მისი ეფექტიანი ფუნქციონირების თაობაზე.
ეთგო-ს დასკვნის მიხედვით, ძირითად პრობლემას წარმოადგენს კომპანიების სუსტი ინოვაციური საქმიანობა და სახელმწიფოს მხრიდან მისი არასაკმარისი მხარდაჭერა სხვა ქვეყნებთან შედარებით, რომლებშიც ეკონომიკური ზრდა ეყრდნობა სწორედ საწარმოების მკსსშ-ს. თუ 2000-2010 წლებში მრეწველობაზე მოდიოდა ფინეთში მკსსშ-ს დაფინანსების 70%-ზე მეტი (მაქსიმალური 74,8% იყო 2008 წელს), 2015 წლისათვის ის დაქვეითდა 54,8%-მდე. ამასთან, საერთაშორისო კონკურენტუნარიანობის აღდგენისა და შრომის მწარმოებლურობის ზრდისათვის ფინეთს ესაჭიროება მაღალტექნოლოგიური ექსპორტისა და ინოვაციური მეწარმეობის სექტორები. ეს ასევე ეხება ტრადიციული დარგების კომპანიებსაც (მაგალითად, ტყე-ქაღალდის მრეწველობას), რომლებსაც გლობალურ დონეზე უნდა ჰქონდეთ კონკურირების შესაძლებლობა. ექსპერტიზის მაღალი დონე და ახალი ტექნოლოგიები გამოყენებული უნდა იყოს უფრო ეფექტიანად, ვიდრე ადრე, იმისათვის, რომ იწარმოოს ისეთი ინოვაციები, რომლებსაც შეუძლიათ საბაზრო ზრდის მომატება.
მოხსენებაში ხაზგასმულია, რომ ფინეთის ეროვნული ინოვაციური სისტემა უნდა ვითარდებოდეს როგორც ერთიანი მთლიანობა მისი ყველა მონაწილის ურთიერთქმედებაში. ყურადღება უნდა მიექცეს სისტემის საერთო მართვის განმტკიცებას და სამეცნიერო და საქმიან საზოგადოებებს შორის ურთიერთქმედების გაძლიერებას.
ეთგო-ში თვლიან, რომ მკსსშ-ის სახელმწიფო დაფინანსება მეტწილად მიმართული უნდა იყოს საწარმოების ინოვაციურ საქმიანობაზე. რეკომენდებულია სახელმწიფო-კერძო პარტნიორობის ახალი მოდელების განვითარება. ასევე უნდა გაგრძელდეს უმაღლესი სასწავლო დაწესებულებების რეფორმირება და მეცნიერულ-კვლევითი ქვედანაყოფების გამსხვილება. ისეთი მექანიზმები, როგორიცაა მოწინავე გამოცდილების ცენტრები გამოყენებული უნდა იყოს იმისათვის, რომ წახალისდეს აკადემიურ დონეზე ინიცირებული და მრეწველობაზე ორიენტირებული გამოკვლევები, ასევე მეცნიერებისა და ბიზნესის ერთობლივი გეგმები.
ფინეთის გამოცდილებიდან შეიძლება გაკეთდეს შემდეგი ძირითადი დასკვნები: 1. ფინეთის ეის-ის ფორმირება კარგა ხნის წინ დაიწყო და 2008 წლამდე შედარებით გამართულად მუშაობდა. 2008 წლიდან მშპ-ის დაცემა და ფინურ ექსპორტში მაღალი დამატებული ღირებულების მქონე საქონლის წილის შემცირება ბევრად იყო განპირობებული როგორც ძირითადი, ასევე ინოვაციების შემმუშავებელი წარმოებების გადატანით სხვა ქვეყნებში. საფრანგეთისგან განსხვავებით, სადაც ძირითადი წარმოების გადატანა საზღვარგარეთ განპირობებული იყო ქვეყნის შიგნით მაღალი გადასახადებით და ხელფასებზე მაღალი დანახარჯებით, ფინეთიდან ძირითადი წარმოების გადატანა უმეტესწილად ხდებოდა იმ ქვეყნებში, სადაც გარანტირებული იყო პროდუქციის მაღალი გასაღება, ინოვაციური სისტემების გადატანა კი სხვა ქვეყნებში გამართლებული იყო მოგების მიღებით ინოვაციების გაყიდვისაგან. ამის შედეგად ამ ქვეყნებში დაიწყო შესაბამისი პროდუქციის წარმოება და ფინეთიდან ანალოგიური პროდუქციის იმპორტი შეწყდა, რამაც ნეგატიური გავლენა მოახდინა ფინეთის ექსპორტის სტრუქტურაზე. 2. ფინეთის ინოვაციური სისტემის მუშაობის მკვეთრი გაუარესება ბევრად იყო განპირობებული მისი ზომაგადასული უზარმაზარობით და, ამავდროულად, დაქსაქსულობით, ამასთანავე, ინოვაციების შემუშავების სისტემებსა და საბოლოო პროდუქტის მწარმოებელ კომპანიებს შორის არასაკმარისად მკვეთრი კოორდინაციით. ამასთან, მცირე ქვეყანაში შეუძლებელია ბევრი “გარღვევითი” ინოვაციის შექმნა (არაა შესაძლებელი ამისათვის საჭირო საკმარისი რაოდენობის მაღალკვალიფიციური სპეციალისტების მოზიდვა, შემუშავებებისათვის საჭირო ინფორმაციის სხვა ქვეყნებიდან უსასყიდლოდ მიღება). ამიტომ, როგორც აღნიშნეს ეკონომიკური თანამშრომლობის და განვითარების ორგანიზაციის ექსპერტებმა, ამჟამად საჭიროა ფინეთის ეის-ის სიღრმისეული ტრანსფორმაცია. 3. ამასთან ერთად, ფინური ეის-ის ფუნქციონირების წინამავალი გამოცდილებიდან საჭიროა ყურადღების მიქცევა ინოვაციური პროცესის მონაწილეებს შორის ურთიერთქმედების ზოგიერთ წარმატებით გამოყენებულ მექანიზმზე, მაგალითად, ბიზნეს დამაჩქარებლების (რომლებიც კერძო კომპანიებია) სტარტაპ-კომპანიებთან ურთიერთქმედების მექანიზმზე, რომლის პირობებში ბიზნესდამაჩქარებლები სტარტაპ-კომპანიების არა კონკურენტები, არამედ ინვესტორები არიან და ამიტომ კომერციულად დაინტერესებულნი მათ ეფექტიან ფუნქციონირებაზე.